Radyasyon Kazalarında Acil Yönetim

Her ne kadar radyasyon kazası deyince akla gelen senaryolar ancak
Amerikan filmlerinde olurmuş gibi düşünsek de, 2. Dünya Savaşı
sırasında Japonya özelinde tüm dünyanın tanık olduğu dramatik
sonuçlar bu kazalarının önemini anlamada yeterli olacaktır. Ayrıca
gerek terör saldırısı amaçlı kullanımları, gerekse global enerji
sorunun bir çözümü olarak görülen nükleer enerji santrallerinin
daha yaygın kullanıma girmeleri, bizim coğrafyamız için de konu
hakkında bir farkındalığı zaruri kılmaktadır. Bu bağlamda bu yazı
Oak Rıdge Bilim ve Eğitim Enstitüsü REAC/TS (Radiation Emergency
Assitance Center/Training Site) merkezinin bu konuda
yapılandırılmış eğitim programının Türkçe bir özetini sunmaktadır.
(Ana kaynak için lütfen bakınız www.orise.orau.gov/reacts)
Radyasyon nedir? Atom çekirdeğindeki nötron ve proton sayısı eşit
olmadığında, atom radyoaktif bozulma (radioactive decay) ile bazı
subatomatik partikülleri yapısından uzaklaştırarak karalı hale
gelmeye çalışır. Bazen atom kararlı hale gelmek için birden çok kez
ışıma yapabilir. Normal şartlarda bulunduğumuz her ortamda arka
plan radyasyonu (background radiation) denen minimal bir radyasyon
mevcuttur. İnsan için tehlikeli olan iyonize radyasyondur.
İridasyon / Kontaminasyon farkı İridasyon, radyasyona maruz kalmış
kişiyi anlatan bir terimdir. Bu durumda kişi üzerinde radyoaktif
madde taşımaz ve tedavi edecek kişiler için bir tehlike oluşturmaz.
(Tomografi çekilmiş hasta gibi diyebiliriz, zararı kendisine
çevreye değil)Kontaminasyonda ise kişi üzerinde veya içinde
radyoaktik kaynak bulundurur ve bu kaynak ışıma yaptıkça
etrafındakilere de radyasyon saçar. Bu durumda kişinin uygun
şekilde dekontamine edilmesi ve kurtarıcı ekibin gerekli koruyucu
ekipmanları kullanmaları gereklidir. Radyasyon maruziyetini
etkileyen faktörler Bir radyasyon kazası olduğunda, yönetim planını
belirleyebilmede en önemli basamaklarda biri maruz kalınan kaynağın
ne olduğunu anlayabilmektir. Burada ilgili kurumlardan yardım
istemek gereklidir. Diğer önemli değişkenler kazazedenin kaynağa ne
kadar yakın bulunduğu ve orada ne kadar süre geçirdiğidir. Mesafe
ile maruziyet ilişkisinde ters kare kuralı (inverse square law)
geçerlidir. Yani maruz kalınan doz, kaynak ile kişi arasındaki
mesafenin karesi ile ters orantılıdır. Radyasyon Biyolojisi
Radyasyonun hücresel düzeyde etkilerini kabaca özetlersek, direkt
ya da oluşturdukları oksijen radikalleri sayesinde dolaylı olarak
DNA üzerindeki glikofosfat bağlarının kırılmasına neden olurlar.
Dolayısıyla DNA içeriklerinden dolayı hücre çekirdeği ve mitokondri
radyasyona en hassas yapılardır. Dokunun rejenerasyon hızı ne kadar
fazla ise bu dokularda hücre bölünmesi daha fazla olacağından
etkilenim de daha fazla olacaktır. Bu sebeple radyasyondan en çok
hemetopoetik sistem, sonrasında meme doku ve gastrointestinal
sistem etkilenirken, bunları sırasıyla üreme sistemi, epidermis,
akciğer, karaciğer, böbrekler ve en az etkilenenler olarak da kas,
kemik ve sinir dokusu izler. Kırılan DNA sarmalları tamir sürecinde
yanlış birleşmeler ile disentrik kromozomların oluşmasına neden
olur. Aşağıdaki görselle oluşum mekanizması daha net anlaşılır olan
disentrik kromozomlar hücresel düzeyde radyasyon maruziyetini
anlamada altın standart tanı yöntemidir. Ancak oluşumları zaman
alacağından radyasyon kazalarında acil yönetimde kullanıma uygun
bir yöntem değildir. Radyasyona bağlı gelişen DNA hasarı Disentrik
kromozom oluşum illüstrasyonu Akut Radyasyon Sendromu Akut
radyasyon sendromu (ARS) tüm vücudun 1 Gy’den yüksek miktarda
radyasyona kısa süre içerisinde maruz kalması durumudur. Daha
öncede belirttildiği gibi radyasyondan en çok kemik iliği kök
hücreleri, barsak kriptaları ve derinin bazal tabakası gibi sık
rejenere olan hücreler etkilenir. Hastalık genellikle prodromal
dönem, latent dönem, belirgin hastalık dönemi şeklinde seyreder ve
sonunda iyileşme ya da ölümle sonuçlanır. Prodromal dönemde
anoreksi, bulantı, kusma, ishal,