Uzayın Acilleri

“İnsanlı uzay uçuşlarında yaşanabilecek tıbbi problemlerin
araştırılma zamanının geldiğine inanıyorum. Çünkü, insanlı uzay
uçuşunun, sonunda bir gerçeklik haline gelip gelemeyeceğinin nihai
ölçütü, mühendislik problemleri değil, insan bünyesinin sınırları
olacaktır.”Wernher von Braun, Uzay Tıbbı, 1951 Yuri Gagarin, 12
Nisan 1961’de ilk insanlı uzay uçuşunu gerçekleştirdiğinde; uzayın
insan sağlığı üzerine ne gibi etkileri olacağı konusunda kimse pek
bir şey bilmiyordu. 25 Mayıs 1961’de Kennedy, on yılın sonuna kadar
aya yolculuk yapılması ve sağ salim yeryüzüne geri dönülmesi emrini
verdi. ABD ile Sovyetler arasında kızışan “Uzay Yarışı”, “teorik
olarak” doğru olan bir çok adımın, deneysel çalışmalar yapılamadan
körlemesine uygulanmasına yol açtı. İnsan sağlığını düşünecek fazla
vakit yoktu. Fiziksel olarak dayanıklı ve beden sağlığı mükemmel
(görünen) insanların astronot seçilmesiyle, uzayda ortaya
çıkabilecek tıbbi bakım ihtiyacı minimalize edildi (Berry et al.
2009). Ancak 60 yıl içinde elbette çok şey değişti. Uzay yolculuğu
artık “genç, sağlıklı, iyi eğitimli asker”lerin tekelinde değil.
Katastrofik sonuçlara rağmen; Everest’in zirvesine, genci yaşlısı,
hastası sağlıklısı “herkesin” ulaşabilmesinin önünün açıldığı
günümüzde henüz böyle olmasa da, uzaya çıkmak isteyen herkese
“Buyur buyur, para konuşur” denildiği bir yakın geleceği hayal
etmek çok zor değil. Bugüne kadar uzay görevlerinde uzay aracı
arızaları riskinin, insan sağlık sistemi “arızalarından” çok daha
muhtemel olduğu düşünülerek hareket ediliyordu. Astronot seçim
kriterlerinin “esnemesi” ve giderek daha uzun uzay uçuşlarının
mümkün hale gelmesiyle, öngörülebilir sağlık sorunlarına karşı
planlama yapmak artık yeterli gelmiyor. İhtiyacımız, bitkilerin
uzay araçlarında yetiştirileceği ve ilaçların yerinde üretileceği
bir gelecek (McNulty et al. 2021; Seoane-Viaño et al. 2022). 
Boca Chica, Texas. Starship'in 20. prototipi sevenlerine burada
merhaba diyor. 2009 yılına kadar sadece 7 “uzay turisti” uzay
yolculuğu yapabilmiş ve Uluslararası Uzay İstasyonu’na (ISS)
ulaşmıştı. Sonrasında durulan bu iştah, 2021’de yeniden alevlendi;
sadece 2 yıl içinde, aralarında ünlü simaların da olduğu 40’dan
fazla sivil kişi, “uzayın sınırı” olarak kabul edilen Kármán
Çizgisi’ni geçmeyi başardı. Bugün olur da yolunuz Boca Chica,
Texas’a düşerse, SpaceX’in 122 metre uzunluğundaki Starship roketi
prototipiyle tanışabilirsiniz. Elon Musk’ın uzun uzay yolculukları
hayalinin beşiği olan bu merkezin lokasyonu, “yörüngeye engelsiz
açık bir yol” sağlayabilmesi nedeniyle seçilmişti. Önümüzdeki
yıllarda, sivil Mars yolculukları mümkün hale gelecekse, bunda
Starship roketinden ve bugünlerin sivil uzay yolculuklarından
edinilen bilgiler önemli bir yer tutacak. Risk Değerlendirmesi
Bugüne kadar yapılan uzay yolculuklarının büyük çoğunluğu alçak
dünya yörüngesine (LEO) yapıldı. Bu yolculuklarda, uzaya çıkış ve
iniş sırasında girilen risk, uzayda geçirilen sürede yaşanabilecek
sağlık sorunları riskinden açık ara daha fazlaydı. Dünyadan
uzaklaşıldıkça; 3 alanda ek sorunlar yaşanıyor: Gerçek zamanlı
iletişim, tedarik zinciri ve hasta ve yaralıların tahliyesi. Bugüne
kadar yaklaşık olarak 600 insan uzaya çıktı. Bu uçuşlarda 31 ölüm
görüldü. Ancak tıbbi acilleri anlatırken, mortaliteyi baz almak
elbette yeterli değil. Birçok olayda, uçuş ekibi felaketten kılpayı
kurtuldu. Yaralanmalı kazaların çoğu, havalanma veya atmosfere
yeniden giriş sırasında meydana geldi ve boğulma, kabin
dekompresyonu ve künt travma gözlendi. Hatta bir olayda, hedefin
1.200 mil uzağına, 1,5 metre kar olan bir noktaya inen Rus Voskhod
2'nin bir kozmonotu, uzay aracından çıkmaya çalışırken kurtlar
tarafından saldırıya uğradı. Bu acil durumların çoğu, temelde
yeryüzünde gerçekleştiği için, standart Acil Tıp yaklaşımlarını
uygulamak yeterliydi. Ancak uçuş sırasında, düşük yerçekimli
ortamda yangınlar ve araç çarpışmaları gibi durumlara bağlı aciller
de yaşandı.  Denizaltılar, Antarktika seferleri,